by: Hynniewtrep Youths' Council
La ngi dang lung shyieng bad rit rta ha ka kam shakri jaitbynriew, ka Hynniewtrep Youths’Council, kam lah pat khlem da pajut kti bad ai khublei pyrto iaphi baroh ki paradoh parasnam kiba la ju ia synran lem bad ngi ka seng ha ka met bad kumjuh ha ki jingdwai ba jarjar jongphi;lyngba ki jingpyrshang jong ngi ban iada, ban pynneh pynsah, ban kyrsiew, ban kyntiew bad khamtam eh ban iakhun khlem pyndem tdong ia ki ishu ne matdawa kiba ktah ia ka snap kyrpang bad iaki hok kyrpang jongngi kum ka jaidbynriew Hynniewtrep. Ha ine i kot lyngkdop ngi kdew bad sam jingmut shaphang ki katto katne tylli ki ain kiba ngi i donkam haduh katta katta; kiban long ruh ki atiar ban iada ia ki hok trai ri jong ngi ki khun u Hynniewtrep. Ngi pynmih ia ine i kot lyngkdop halor ki ar tylli ki nongrim. Kaba nyngkong ka long ba ngin pynsngewthuh paidbah halor ki ain ki kanun ki ba lah ban iada iaki hok bad riti tynrai trai ri jong ngi; bad kaba ar pat ka long ban twad jingmut naphi ki paidbah nongpule khnang ba ka seng kan lah ban shim kdup bad kynthup ia ki jingmut ksiar jingmutrupa ba phi ia pashat lem ba ngin ioh leit dawa ryngkat ryntih lang bad phi na ka sorkar Meghalaya bad ka sorkar India ba kin shna bad pyntreikam ia ki.Kumta ngi kyrpad ba phin ia pule lem bad puson janai halor kine ki mat harum bad ngi da kyrmen ba phin ai jingmut shuhshuh nalor kiba ngi la batai lyngkot lyngba ki sla ban bud harum.
Ha kaba sdang, ngi pynkynmaw da diaw mynsiem halor ka jingshisha ba kumno kum ka jaitbynriew ngi la shah thombor ha kiba bun ki liang lyngba kiba bun ki rukom. Ngi la shah thombor ha ka synshar ka khadar, ha ka bishar, ha ka khaii ka pateng, ha ka hok halor ka khyndew ka shyiap bad halor ki riti trai ri, bad kumta terter. Ha kiba bun ki khep lyngba ki phew snem ba la iaid, ngi la iakhun ban lait na kine ki dak mynsaw phewse ngi la shah rem noh. Kumta ban pyneh la ka daw, ban pynneh ia la ka tynrai ka hok, ban iada la ka jaitbynriew na ki jingma bad ban kyntiew iaka kham shajrong, ngin ieh shipor shadien ia ki jingthait jingjrem , ngin ieh shadien ia ka jingsuk sngewaram ba mynta bad ngin ia mih sngewkhia shakhmat ban pynthikna ba ka pateng kaban wan kan bit kan biang bad kan suk kan sahuh mynsiem . Kane ka thma kan rai ia ka iap ka im jong ka jaitbynriew bad ngi ki shipai ka HYC ha ryngkat ka jingiatreilang kiwei pat ki paralok sengbhalang bad kumjuh maphi baroh lang ngin pynthikna ba ngin ksan ngin jop donburom hakane ka jingiakhun mynta ka kynti. Ngin shut phyrnai pynnep la ka jabieng, ngin puson sani jai bad khan janai; ngin mih pat shakhmat, ynda ngi la shai bad sngewthuh da kaba rai kut ruh ban pynurlong ia ki. Ia ngin ia jngoh ia ngam pynleit jingmut sha ki katto katne ki ain kiban iada ia ki hok trai ri, ia kiba ngi dei ban iakhun ban pynurlong:
1. Inner Line Permit (ILP) System: Ka jingiohrung laitlan ki poiwir poihap hapoh ka bri u Hynniewtrep bad ha kylleng sawdong ka jylla Meghalaya ka la long kawei na ki mat bah kaba la wanrah jingma ia ka jaitbynriew rit paid jong ngi. Ngi la iohi da la ki jong ki khmat ia ka jingshisha ba ki poiwir ki synshar kylla halor ki trai muluk ha ki jylla ba shong ki riewlum kum ka Tripura bad Sikkim. Ngi sakhi ia ka jingkharoi ki nongmihkhmat barjylla barri ha Assam kat dang mareh ki snem bad phew snem. Haba ngi phai pat sha ka jylla Meghalaya, ngi i la nang bun ki MLA bad MDC barjylla barri kiba bat ia u lakam ka bor ka iktiar. Lada kane ka rukom kan dang iai bteng, bad lada ia ka jingrung jingmih ki poiwir ym pyrkhing noh mardor da ki kyndon ain, ka jingma ka ap ia ngi bad ngin shah ringmraw khlem pep hala ka ri ka muluk.
Ban teh lakam ia ka jingiohrung laitlan ki poiwir nongwei, kiwei pat ki jylla ki ritpaid ki la don iaki ain ban iada iaka jingrung kyrthep ki nongwei nongar. Ha Mizoram, Nagaland bad Arunachal Pradesh ki la pyntrei kam ia ka ‘Inner Line Permit (ILP) System’ ia kaba la pynkha naka ‘Eastern Bengal Frontier Regulation Act, 1873’. Ka jylla Sikkim ka don la ka ‘State Law’ kaba ia syriem bad kan ILP. Ha Manipur ha u snem 2015, ka sorkar jylla Manipur bad ka dorbar thaw ain ka Manipur ka la wanrah ia ka ain kaba kyrteng ‘The Protection of Manipur People Bill, 2015’.Kane ka Bill ka ia jan rong jan jinglong bad ki ain ILP ha Mizoram, Nagaland bad Arunachal Pradesh. Ha Ka jylla jong ngi haduh mynta kam pat don kawei ruh ka ain ka ban ia syriem bad ka ILP; bad kumba phi ia tip, ia ka ILP la kyntait ban pyntreikam da ka sorkar jylla Meghalaya jongngi.
Lada la pyntreikam iaka, ka ILP kan long ka ain ka ban tehlakam (Regulate) ia ka jingrung jingmih jong ki poiwir poihap sha kane ka ri baieid jongngi. Katkum kane ka ain kino kino ki barjylla barri ki dei ban shimjingbit bad pyntip ialade sha ki bor sorkar haba ki thmu ban wan sha ri jongngi. Ka sorkar ka lah ban buh ki kyndon ban pan jingtip na ki bym dei ki trai jylla shaphang ka jingthmu jongki haba ki wan sha kane ka jylla, shaphang ka por ba kin sah hangne, shaphang ka sngi ne por ba ki thmu leitphai sha la shnong, shaphang ki kot ki sla ki ban pynshisha ba ki dei ki nong India, shaphang ka jingdon namsniew (Criminal Records) ne em jongki ha ka jylla na kaba ki wan bad kumta terter katkum ka jingsngewbit ka sorkar jylla. Ynda ki la lah ban pynshisha ia kita baroh, ka sorkar kan sa ai ia ka ILP ka ban long ka ‘permit’ ban rung hapoh ka jylla ha ryngkat ki kyndon. Ki kyndon lehse ki lah ban long kum kine: uno uno u nongwei um lah ban sah hangne ha jylla jongngi palat ia ka 179 sngi, um bit ban leit apply ‘Residential Certificate’, EPIC, ‘Domicile Certificate’, ‘Ration Card’, ‘Electric Connection’, bad kiwei de ha ka kyrteng jong u na kane ka jylla, bad ba udei ban leit ai ‘report’ ia lade shisien shitaiew ne shisien shibnai ha ki ‘police station’. Lada jia ba u pynkhein iaki kyndon yn pynshitom ia u katkum ka ain. Kino kino ki barjylla barri kiba rung khlem ka ILP kin ioh iaka jingpynsaja katkum ka ain. Ban pyntreikam pat ia kane, ka sorkar kan hap pyndonkam ia ka bor u ‘Deputy Comissioner’, ki bor Pulit, ki ‘district council’ bad kumjuh ruh ki bor synsharshnong bad synshar hima.
Ka sorkar jylla katkum ka jingsngewbit jong ka ka lah ban ym pynngat ia ka ain ILP ha ki katto ki kynhun ki jaitbriew; kum iaki ministar, ki MP, ki MLA, Ki MDC bad ki ophisar jong ka sorkar kmie bad jong kiwei pat ki jylla. Ia ki shipai ka ri India bad ia kito ki bym dei ki trai ri hynrei kiba la shong lasah hangne naduh u snem 1971 ruh lah ban pyllait da ka sorkar. Ka sorkar, na ka bynta ki nongwankai shangpyrthei sha kane ka jylla ka lah ban ai da ka ‘Tourist Entry Permit’ bad iaki briew ki ba shu iaid lyngba ka jylla sha kiwei pat ki jylla lah ban ai da ka ‘Transit Permit’ ka ban im tang 48 kynta.
Iaki jaka khappud bad ka ri Bangladesh, la don kam ban pynbna noh kum ki ‘prohibited areas’ lane ki ‘restricted areas’ khnang ba yn lah ban khanglad ia ka jingrung laitlan ki barri. Ban iohrung sha ka jylla ki bar ri kin hap ban shim ia ka ‘Prohibited Area Permit’ lane ka ‘Restricted Area Permit’ na ka sorkar lym kumta kin shah pynshitom katkum ki kyndon ain.
2. Residential Permit for Immigrants: Ka jylla Meghalaya bad ka bri u Hynniewtrep ka dei ka jylla kaba bun bha ki thliew rung thliew mih nalor ki ‘state’ bad ‘national’ ‘highway’ ba lah don lypa. Bun ki nongwan rungtuh kin kiar ban shim ia ka ILP ban ioh rung sha kane ka jylla bad kin pyrshang ban shu prong tuh. Kumta, nalor ka ILP dei ban don sa ka ‘Residential Permit’ (R.P). Kane ka RP kan dei ka ‘permit’ ba ki poiwir wanwir kin hap ban da leit shim hashwa ba kin shong ki sah ha kano kano ka jaka ha ka jylla. Ki trai jong ki iingaiwai kum ki hotel, ki hostel, ki ‘guest house’ bad ki iing wai, hashwa ban aiwai, ki dei ban da leit shimjingbit bad ka sorkar kan ai jingbit ia kita ki trai ha ryngkat ki kyndon. Ki kyndon ia ki trai iing ki lah ban long kiba kum kine: ki dei ban da pyntip sha ka sorkar ia ki kyrteng jong baroh ki nongshimwai, lada dei ia ki hotel bad ki ‘guest house’ kidei ban leit ai jingkhein shisien shitaiew ha ki ‘police station’ bad ha ki bor synsharshnong bad ha kaba iadei bad ki iing wai bad ki hostel pat,shisien lai bnai dei ban leit ai jingkhein. Ki trai iing kim bit ban ai wai ne ai jakashong ia ki poiwir ki bym don bad ki iaka ILP, bad lada lap yn pynshitom ia uta u trai nongaiwai bad kumjuh ia u nongshimwai bym don ‘permit’.
Ki wanwir kiba bylla sngi ha ki jaka bylla kum ki krem dewiong, ki par mawshun, ki par maw, par shyiap, ha ki kam shna iing shna sem bad shna surok, bad kumta ter ter ki bym donkam ban shong ha ki iingwai ne ki hotel hynrei kiba shu sher dara ha ki jaka trei ne bylla jongki kin hap ban da shim ia ka RP. Kan dei ka kamram jong ki nongaikam ne ki kontraktor ba wan ialam ia ki ban leit shim ia ka RP. Iakine ruh kumjuh, lada ki wanwir bylla sngi kim don ia ka ILP ymbit ban ai ia ka RP bad dei ban pynshitom ia u nongaibylla nongaikam bad kumjuh ia ki nongtrei jong u kiba u wanrah nabar namar ki la pynkhein ain.
3. Work Permit: Ka ain “Inter- State Migrant Workmen (Regulation of Employment and Conditions of Service ) Act, 1979” jong ka Sorkar jylla bad ka ain “Trading by Non Tribals Regulation Act” jong ki ADC ki kren halor ka ba iadei bad ka ‘Work Permit’. Ka ‘Work Permit’ (W.P) kadei ka permit ka ba ki malik ba ai bylla bad kumjuh ki nongtrei jongki kiba wan na shabar jylla ki donkam ban shim na Labour Department ne na ki DC , SDO (Civil) bad BDO hashwa ba kin lah ban sdang iaka kam bylla jongki hangne ha jylla jongngi. Hynrei ngi shem pat ba kitei ki ain ki long kiba tlot bad lop bniat palat.
Ka jingai ‘Work Permit’ da ka sorkar Meghalaya bad jingai ‘Labour Licence’ da ki ADC ka long kaba thurmur bad kulmar haduh katta katta. Ha ka jingshisha ka jingai ia ka ‘Work Permit’ bad ‘labour license’ sha ki barshnong barri ka long halor ka nongrim ba ka jylla jong ngi ka duna ka jingdon ki nongbylla nongsngi lane ngim don ia ki nongbylla ba tbit bad tipsap (skilled labour). Ka sorkar jylla bad ki ADCs jong ngi kim don jingtip haduh katno ngut ki nongbylla trai muluk ki don, katno ngut ki long ki batbit ha ki jaitkam aiu bad kim tip hi ruh katno ngut ki nongbylla trai muluk jong ngi ki ioh kam ne ym ioh hala ka jylla. Ka jingbymdon ia kine ki ‘statistics’ ka pynlong kylla ia ka sorkar bad ki ADC jongngi ban SHU THARAI bad ANTAD. La shu tharai bad antad ba ym don nongbylla napdeng ki briew lajong lane la shu pynkut ring dur ba ki briew lajong kim long kiba tbit ne bniah kti.Dei kane ka rukom THARAI ba la ai ‘Work Permit’ sha ki nongwei katba lap bashem. Kane ka polisi SHU THARAI ka sorkar jylla ka wanrah jingma pynban ia ki duk ki suk jongngi namar ki poiwir ki la knieh lut ia ka pliang ja ki trai ri jong ka bri baieid jongngi. Nangta de, katkum kine ki ain ba ladon lypa, ki nongaibylla kin shim WP tang lada ki wanrah barjylla nongbylla palat iaka 5 ngut; bad dei hangne ba ki nongbuhdukan , ki nongainiahkali, ki nongbuh iaki karkhana rit, bad kiwei de ki nongaibylla ba khamrit ki lait na ka jingdonkam ‘Work Permit’ bad kane ruh ka dei ka jing dkoh kaba khraw.
Kumta ladon kam ban pynbha bad pynjanai ia kine ki ain. Nyngkong eh la i don kam ban lum jingkhein mardor iaka jingdon ki nongbylla trai ri, ha ki jaitkam aiu ki long kiba tbit ban trei bad dei ban lum jingtip ruh la ki biang kam biang jam ne em. Kaba ar, dei ban buh ka kyndon ba pyrkhing ka ban pynthikna ba katba dang don ki nongbylla trai muluk kiba kloi ban trei ha ki kam bylla ym dei ban ai WP ne ‘Labour Licence’ sha ki barjylla barri bad dei ban don ruh ki ‘facilitation networks’ bad ki ‘facilation centers’ ha man ki ‘Block’ ki ban buh jingkhein katno ngut ki nongaibylla ki donkam nongbylla ha ki kam jong ki hala ki jingtbit bad ki kam bapher ba pher. Kaba lai pat kidei ban pyntip sha ki nongbylla la ki long la kloi ne em ban leit bylla bad lada ki kloi kin pyntip sha ki nongaibylla ba don ki trai jylla ba mynjur ban bylla bad khatduh, kine ki ‘centres’ ki dei ban iatreilang kawei bad kawei pat khnang ba ki nongbylla ki lah ban leit bylla na kawei ka ‘Block’ sha ka wei pat, bad ia uno uno u nongwei ba bylla khlem ka WP dei ban pynshitom. Ka jingpynshitom kan long ruh ia u nongaibylla namar u khlem bud bad kohnguh ain. Kan long kumjuh iaki bym don ILP bad RP. Kine ruh kin long ki riew beain bad kin ym ioh iaka ‘work permit’.
4. Trading and Business Permit for Non-Indigenous People: Ka jaitbynriew ka ba bat halade ia ka synshar khadar, ka bishar bad ka khaii pateng ka dei ka jaitbynriew ka ba neh bad ka ban roi bah ha sla pyrthei. Ka hok jongngi ha khaii pateng ka la sator bad hiar arsut lyngba ki por. Ha ka khaii pateng ngi la long ki mraw ha la muluk la slem bah. La bun ngut ngi iohi, ki heh saipan heh tyngka ki ba la kylla MP, MLA bad MDC; hynrei kine ha ka jaka ba kin iada ia ka hok ki trai muluk ha ka khaii ka pateng, ki la pynlong mar khaii pynban ialade da ka ba bynda noh ia ki hok jongki trai muluk ka mynta bad khamtam eh ka jong ki lashai. Ka ain “Trading by Non Tribals Regulation Act” jongki ADC ka kren shai shai ba ki riewthor kim lah ban khaii ne leh iakino kino ki kam khaii (Services) khlem da ioh iaka ‘Trading Licence’. Kane ka ain ha ka jaka ban iada ia ki trai muluk ka kylla long pynban ka ktem khaw bymman ki MDC. Nalor kata, kane ka ain ka dkoh namar kam khanglad ia kiwei pat ki ‘tribal’ na kiwei pat ki jylla ban wan khaii hangne .Shuh shuh, kane ka ain ka trei kam tang ha ki ‘Sixth Schedule Areas’, bad ki ha jaka kum ka Police Bazar, ka Jail Road, European Ward bad ki Cantonment Areas kam trei kam; bad ka la pheil ruh ban teh lakam ia ki jingkhaii ba heh bad ki karkhana heh; kane ka da ktah mationg bad pynhiran ia ki kam rit kam ria ki trai muluk . Ngim don ruh iaki ‘enforcement’ ba biang ban bat iakito ki nongkhaii na bar kiba shu wan ‘supply’ shane shangi khlem da buh dukan .Ki ADC ki khlem buh iaki kyndon ba khlain bad pyrkhing halor ki dorbarshnong bad ki dorbarhima ba kin husiar bad pyrman halor ka jingai ‘Trading NOC’ sha ki riewthor (non-tribal). Ki dorbarshnong bad ki dorbarhima kim don jingtip halor ki NOC ba la ai namar la ai NOC da ka bor shimet ki rangbahshnong bad ki syiem ki myntri khwan spah khwan tyngka.Katkum ka ain ‘Trading by Non Tribal Regulation Act’ ki ADC kin ai ‘Trading Licence’ tang lada ki ‘tribal’ kim lah ban seng ia kata ka juh ka kam ba ki ‘Non- tribal’ ki mut ban seng. Hynrei mynta u nongwei u la jan kurup bad klun pud wat ia ki dukan kwai, ki dukan soh, ki dukan jhur barit baria kumjuh. Ki ADC haduh mynta kim shym la buh jingkhein katno ngut ki nong khaii trai ri ki don, ha ki jaitkam aiu ki khaii, katto ngut ki nongkhaii trai ri ki khaii ia ki juh ki kam ba ki riewthor ki khaii, katno ngut ki samla trai muluk ki long la kloi ban seng kam khaii lada ki ioh lad bad ioh dukan. La shu khaii ia ka ‘trading licence’ kat ia uba lah ban wan khlieh dor.
Kumta parari, la i don kam ban pynkylla ia ki kyndon jong ka “Trading by Non-Tribals Regulation Act” da kaba wan rah da ki kyndon ba eh ban kyntiew iaka lad iohbam iohkhaw ki trai muluk. Ia ki kam khaii ba hapoh ka shi klur ka jingseng ymbit shuh ban ai sha ki bym dei ki traijylla bad ki ADC ki dei ban hukum tyngeh ia ki dorbarshnong bad ki dorbarhima ba kim bit shuh ban ai NOC kulmar bad kim bit ruh ban ai NOC khlem ka jingtip ka dorbarpyllun baroh kawei. Ka sorkar kumjuh, ka dei ban shim ia kane ka ain bad pyntreikam ha ki ‘Non -Sixth Schedule Areas’. Kum ka sienjam ban kyntiew iaka ioh ka kot ki trai ri, ia ka Iewduh bad kumjuh iaki wei de ki iew ba pawnam hapoh ka bri u Hynniewtrep, , dei ban pynbna kum ki ‘Hynniewtrep People Special Trading Zones’ bad ha kine ki iew dei tang ki paid Hynniewtrep ki ba lah ban khaii ym kiwei pat.
5. Prohibition and Detection of Benami Transaction:
Ia ka kam khaii da kaba pyndonkam da ka kyrteng kiwei la khot ka ‘BENAMI’.Ka khaii benami ka long ka beain katkum ka “Meghalya Prohibition of Benami Transaction Act”. Pangnud ban iohi pat iaka jingbymlarkam kane ka ain.Haduh mynta ym patdon kawei ruh ka mukotduma ba la pynshongnongrim katkum ki kyndon jong kane ka ain. Ka Sorkar Meghalaya ka la pyrshang ban pynkylla ia kane ka ain da kaba wan rah ia ka “Meghalya Prohibition of Benami Transaction (Amedment) Act, 2016” hynrei wat kane ruh shen kan wanpaw long ka ain khlem bniat bad bym larkam.
Ki kyndon kiba dang i donkam ban bsut ha ka ‘Meghalya Prohibition of Benami Transaction (Amedment) Act, 2016’ khnang ba kan khlain bad skhem ki long kine harum:
i) Ia ka kyntien tribal ha ka Section 2 (d) ladei ban weng noh bad ha ka jaka jongka, dei ban bujli iaka da ka kyntien ‘Meghalaya Indigenous Tribe’ (i.e Khasi- Jaintia and Garo Tribe).
ii) Ka jingdon jong ka ‘Special Committee’ bad ka ‘Authority’ ha ka section 4 la idei ban ia bishar bniah biang sa shisien, namar kane kan dei tang ka jingpynjlan ia ka por ban ujor bad bishar halor ki kam benami.
iii) Iaka kyndon jingpynshitom ha ka Section 7 la idei ban pynkylla. Ka kam benami kadei ka kam ba ia don bynta da kiba bun ki hehspah hehsaipan nalor ki rit ki ria de. Ka jingdain kuna ba tang 20,000 ka dang duna palat.Lada kino kino kiba ju khaii benami ki shah rai pynrem, kin ym khih wat iwei i shniuh rit, namar ki malik heh ki lah ban khyllie ia ka 20000 tang hapdeng ki minit. Ban khang iaka benami dei ban shu set patok beit ia ki riew beain haduh 3 snem bad dei ban pynlong ruh ia ka Benami kum ka ‘Non-Bailable Offence’.
iv) Ka kamram ban pynshisha (Burden of Proof) ka dang shong hi ha ki nongujor ne ha ka ‘Prosecution’. Ka benami ka dei ka kam buhrieh bad ka eh palat ban lap ia ki sakhi ban pynshisha. Kan eh than iaki pulit ban wad ia ki sakhi ban pynshisha ha ka iing shari ba ka don ka jingiakhaii benami katba ka ‘burden of proof’ ka dang sah ha ki nongujor . Kumta la idonkam pynkylla noh ia kane. Ha ka jaka ba ki nongujor kin pynshisha ba u nongleh benami u la leh shisha ia kata ka kam, ai kan long ba u nongshahujor un pynshisha ba ma u um shym la leh ia kata ka kam benami ba u la shah kynnoh leh.
6.State Permanent Citizenship Registration Act: Kum Ki nong India, nalor bangi long ki ‘Indian Citizens’ ne ki ‘Indian Subjects’ ngi lah ruh ban long de sa ki ‘State Citizens’ lane ki ‘State Subjects’, kaba mut ngi ki Hynniewtrep kiba shong basah ha ka bri u Hynniewtrep ngi dei ki ‘Indian Citizens’ bad ki ‘Meghalaya State Permanent Citizens’ ne ki ‘Meghalaya State Domiciles’ bad ngim lah lehse ban long ki ‘Assam State Permanent Citizens’ ne ki ‘Assam State Domilices’. Ha ki jylla bapher bapher jongka Ri India la lap ba ki don ki ‘State Permanent Citizens’ lane ki ‘State Domicile Citizens’ bad kine kidei ki nongshongshnong trai jylla jong kata/kita ka/ki jylla. Ha jylla Sikkim ka don ka ain “The Sikkim Subject Regulation,1961’; kane ka ain ka batai uei uta u nongshongshnong trai ri jong ka jylla Sikkim; bad ka ong ruh ba uno uno u nongshnongshnong ban shah khein kum u ‘Sikkim Subject’u dei ban long uba la kha bad la sah ha ka jylla Sikkim hashwa u snem 1961, bad ia kiwei pat nalor kita, ban ioh iaka kyrdan ‘Sikkim Subject’, ki dei ban long kiba la shong la sah ha ka jylla Sikkim ym duna ia ka 15 lynter. Ia ka kyrteng jong ki ‘Sikkim Subjects’ dei ban da pynrung ruh ha ka ‘Sikkim Subject Register’. Ka da kren shai shuh ba uno uno u briew na kawei pat ka jylla u ba dang don iing don sem ha la ka jylla trai jong u bad u ba dang don jingmut ban leit phai biang sha kata ka jylla trai jong u, un ym shah khein kum u ‘Sikkim Subject’ bad ka ong shuh shuh ba uno uno u briew um lah ban don artylli ki ‘domiciles’. Ha Sikkim, ka hok jong ki ‘Sikkim Subject’ ka kham khraw shibun shah ban ia ka hok ne kabu jong kiwei pat ki ba shu shong tang shiteng por.
Ka “The Protection of Manipur People Bill, 2015” kaba long ka ain kaba iada ia ki hok jong ki Manipuri ha Manipur ka batai ia ka jingmut u “Manipuri”. Katkum katei ka ain, u ‘Manipuri’ un dei u nongshongshnong u ba la rung kyrteng ha ka jylla Manipur lyngba ka ‘National Register of Citizens 1951’, ‘Census Report 1951’ and ‘Village Directory of 1951’, bad kumjuh ki khun ki kti jong kito ki briew kiba la noh synniang sha ka ioh ka kot jong ka jylla Manipur. Lait na kitei haneng, katkum kane ka ain , kiwei pat ki hap ban shim ‘pass’ ban rung sha Manipur.Kitei ki ar kynhun ki jaitbriew ki lah ban thied khyndew, ki lah ban trei ban ktah khlem ka ‘permit’. Imat ka jingthmu jong kane ain ka long lehse ban pynthikna ba tang ki ‘Manipuri’ kin ioh thep ‘Vote’ ha ki elekshon ha Manipur.
Ka jylla Assam ha ki snem ba ladep ka la pyrshang ban wanrah ia ka ‘The Illegal Migrants (Determination by Tribunals) Act, 1983’ bad ka ‘The Assam Accord,1985’ ka ba batai ba uno uno u briew u ba la shong lasah ha Assam ha shwa ka 25 Tarik u Lber 1971 u dei u nongshongshnong ba pura ka Assam, bad lait na kiba kum kita, baroh kiwei pat, ki dei tang ki nongwanbuhaishnong beain; bad iaki dei ban beh noh na ka jylla Assam. Ha kine ki snem ba ladep ka Assam ka la pyntrei kam iaka ‘National Register of Citizens in Assam’. Katkum kane, uno uno u briew khnang ba un ioh ia ka ‘National Citizen Certificate’ ha Assam, ma u lane ki kmie ki kpa jong u kidei ban long kiba la ioh rung kyrteng ha ka ‘NRC 1951’ lane ki dei ban long ki ba la ioh rung ha ka ‘Voters list’ hashwa ka 25 tarik u Lber 1971 kaba dei ka sngi ot kyrteng (Cut off date).
Ha kiwei pat ki jylla kum ha Arunachal Pradesh, Tripura, Mizoram bad kiwei de, ki nongshongshnong, ban long ki trai jylla kin hap ban dei ki khun jongki trai ri trai muluk jong kitei ki jylla, lane kin hap ban dei kiba la sah ha kitei ki jylla naduh u snem 1971. Kaba sngewlyngngoh ka long ba ha Meghalaya la rai pyntrei kam noh iaka ‘National Population Registration’ da ka buh iaka kyndon kaba sting shi katdei eh. Uno uno u nongwei ba wan poi ha jylla Meghalaya un ioh rung haka NPR tang hadien 6 bnai ba u iuhkjat hangne. Ymtang katta ban ioh ‘Domicile Certificate’ ha Meghalaya ka long ka ba jem namar ba ngim don ki kyndon kiba pyrkhing.
Kumta, parari ngi donkam ban ia ka ‘Meghalaya State Permanent Citizenship Registration Act’ ka ban shim ia u snem 1971 kum u snem ot kyrteng (cut off year). Tang ki trai muluk, ki briew ba la shong la sah haki bynta ka Meghalaya kaba mynta hashwa ka snem 1971, bad ki khun kiba ki kmie ki kpa ki la shong haki bynta ka Meghalaya ba mynta hashwa ka 1971 kin ioh rung ha kane ka thup kyrteng ka jylla. Lait na kitei ki lai kynhun ki jait nongshnongshnong kiwei pat kin ym ioh iaka kyrdan trai shnong ha jylla jongngi bad kin ym dei ban ioh iaki hok kiba mangi ki trai jylla ngi ioh.
7. Democratic Rights (Ka Hok Ba Kyrpang halor ka synshar khaddar): Ki jingpynkhihwin bad ki jingkhih jingksaid (Revolution / Movement) kiba khraw ha ka pyrthei pyllun ki wan jia wan urlong namar ki paidbah ki kwah ban bat ha la kti ia ka synshar ka khadar (Political Power) ne namar ba ki kwah bad angnud ia ka ri ka ba long katkum ka jingthrang bad jingangnud jongki. Ki riewieid ri ki iap da len lade, ki ‘Martyr’ ki iap iapli, ki khraw pyrkhat ki iathir, ki thma bad ka jingiaumsnam ki wanjia dei halor ka nongrim ban bat ne pynneh ia ka bor synshar khadar. Ka ri India ka iakhih ban laitluid na ki phareng namar ki angnud iaka ‘Home Rule’ lane ka ‘Swaraj’. Ki rangialeh ka bri u Hynniewtrep ki dawa ‘Hill State’ bad dei lyngba ka syep ka snam ki rang bad thei ieidri ngi la ioh ia ka State Meghalaya .Ka bor halor ka synshar khadar ka long ka tynrai jong kiei kiei baroh ha ka synshar paidbah. Ha ka synshar paidbah ia ka bor la bat da ki nongjop kiba ioh bun khlieh briew haki lekshon kaba mut uba ioh bun briew u long u nongjop. Ka jingwanrung kyrthep ki nongwei wanwir bad poiwir ka pynbunbriew pynbunpaid iaki. Ngi iohi ba ha kiba bun ki jaka ne jylla la rai da kiba kum kita iaka synshar khadar. Kumta ladon kam ia ka jylla ki riewlum, ka Meghalaya, ba kan iakren noh bad ka sorkar kmie bad kumjuh ruh bad ka ‘Election Commision’ jongka ri India ban pynthikna ba ia ka hok ban iakhun elekshon bad kumjuh ruh ban jied yn aiti beit thik tang ia ki trai jylla khnang ban ai iaka jingiada bapura ia ka jaitbynriew ba shitroh ha kaba iadei bad ka synshar khadar. Ai ba ki barjylla kin pynpaw la ka jingieid iala ka jong ka jylla ba ki mih da kaba kin leit thep vote noh sha la shnong (Voting in the state of origin).Ki jongngi ruh kiba shu leit sah wai ne leit bylla sha ki wei pat ki jylla kin leh kumjuh. Shisien san snem kidei ban wan thep ‘vote’ ha la ka bri hala ka jylla.
Ki ADC kidei ban sdang ia kane nyngkong eh da kaba pynkylla ia ki AD rule jong ki. Dei tang ki khun Hynniewtrep ki ban ioh thep vote ha KHADC bad ha JHADC. Kamkut tang katta, ngi iohi ba wat ki borsynshar trai ri jongngi kum ki dorbarhima, dorbarraid, bad dorbarshnong ki la sdang lamwir bad leh thurmur.Don ki khep ha kaba wat ia ki poiwir ruh la ai jakashong jakasah .Kane kan lam shaba mynsaw. Kumta ki bor synshar trai ri jong ngi kidei ban minot bad shimkhia ban iada ia la kajong ka jinglongtrai halor ki riti dustur lajong.
8. Interstate and International Border (Ki kam khappud bad ka Assam kumjuh ka Bangladesh):
Ban iada ia ka ri na ka jingma, ngi don kam ban iada ia ka jingsyntuid noh ka khyndew ka shyiap sha bar ri ne shabar jylla. Kumba ngi tip ka jylla Meghalaya ka iakhap bad ka ri Bangladesh bad dang don shibun bah ki jaka ha kaba ka jingker kynroh kam pat dep. Kumta ladon kam ban pyndep noh mar mar ia ka jingker kynroh khnang ba yn lah ban iada ia ka jingrung ki mynder ri bad ban iada na ka jingshahtam pud ha ka ri Bangladesh.
Ka ishu pud sam bad ka Assam ka la long ka jingtim bad ka jinglehrain iangi kum ka jylla. Sawphew snem tam la iaid ka por naduh ba ka jylla ka la longdoh longsnam hynrei haduh mynta ngim pat shai haei bad haduh hangno u pud u sam jongngi udei. Shibun ki mynsiem briew ki la shu duh ei, ki paradoh para snam ki mad jingeh bad ki shah thombor bun sien bun wat, hynrei haduh mynta ngim iohi syrngiew syrnget iaka jingkut jong kane ka mat. Kumta la donkam kloilan ban pynbeit noh ia u pud u sam bad ka Assam khang ba yn lah ban wanrah ia ka shongsuk shongshngian bad ban iada ia ka khyndew ka shyiap lajong. Ka Meghalaya ka dei ban ieng halor ka nongrim ba ka jingiapynbeit pud kalong halor ki pud hima, ki pud raid bad ki pud shnong Khasi- Jaintia naduh hyndai hynthai. Ki jaka ba hap hapoh ki hima, ki raid bad ki shnong Khasi- Jaintia ha u snem 1947, uba long u snem ba ka Ri India ka ioh laitluid, ki dei ban hap hapoh ka jylla Meghalaya.
9. Land Laws (Ki ain halor ka Khyndew ka Shyiap): Ka jaitbynriew ka bym iohbat halade ia ka khyndew ka shyiap bad kaba ba lilam noh iala ka khyndew ka shyiap kan long mraw bad sakma ne jahkyrteng noh na sla pyrthei. Kum ka jaidbynriew ngi dei ban bat ha lade iala ka khyndew ka shyiap, ngi dei ban pynneh pynsah ia ka rukom bat khyndew bat shyiap bad ngi dei ban pynthikna ba ki khun ki hajar ki dei ban ia ioh bynta lang ha ka jinglongtrai halor ka khyndew. Kine harum ki long ki ain kiba ngi donkam kum ka jaidbynriew ha kaba iadei bad ka khyndew ka shyiap:
i.Land Transfer Regulation Act- ka jingiadie iathied ia ka khyndew hapdeng ki trai muluk bad ki barjylla ne wa hapdeng para riewlum (hapdeng ki riewlum trai ri bad kiwei kiba dei na kiwei pat ki jylla) ladei ban khang noh, ia ka jingai ‘Land NOC’ pathar da ki hima, ki raid, ki shnong bad ki ADCs sha ki kompeni kjit syep kjit snam ki bym pynmyntoi ia ngi ki trai muluk bad kiba pynjot kylla iangi bad kumjuh iaka mariang ba ngi shong, ladei ban pyrkhing; ka jing ai ei ne kajingdie duh ia ka khyndew ri kynti sha ki bor sorkar ladei ban da pyrkhing bha bad dei ban leh iakane tang ha ki khep ba don kam eh.
ii. Land Registration Act- Ia kane ka ain rithor kaba dei ka ain khrong khajna na ki trai khyndew ladei ban ym pyntreikam ha ka jylla jong ngi. Ka khyndew hangne hangi ka dei ka jong ki riewshimet ym jong ka sorkar. Tang ban pyntip sha ka sorkar ba ngi don khyndew da kaba shu leit rejistar haka, ka sorkar kan shim khajna noh? Lada ka sorkar ka kwah ban shu tip ia ka jinglongtrai halor ka khyndew kadei ban shim tang ka baikot baisla ka ban ym palat ia ka 100 tyngka khlem pep.Lym kumta, ka hok longtrai jong ki riewshimet ne ki kur ne ki raid ne ki hima halor ka khyndew ka shyiap kam don jingmut satia.
iii. Land occupation/ lease: Bun ki hima, ki raid bad wat ki kur ki ai wai khyndew ia ki bar jylla bad suki suki kine ki barjylla ki leh trai bad khatduh ki kam trai ia kine ki jaka namar hangta ki shna iaki iing paki dulan bad ki ju shimram ruh na ki bank da kaba bynda ia kine ki khyndew. Ia kum kine ki jingaiwai khlem kyndon ladei ban pynduh pyndam noh.
iv. Land Ceiling, Land Price and Value Regulation: Ki paradoh parasnam jongngi khamtam eh ha ki jaka sor, ki long tang ki nongshongwai hala muluk. Ki heh saipan ki thied khyndew i kumba kin rahlang ynda leitphai bneng ne dujok. Kane ka jingioh thied khyndew laitlan khlem kyndon da ki hehspah la i donkam ban khang mardor kumne hi. Ka sorkar ka dei ban wanrah noh ia ka ‘Land Ceiling Act’ ka ban kdew shai katno u wei u briew ne ka iing jong u ki lah ban don khyndew ne jaka; bad haba ki thied kidei ban batai shai ki thied nabynta kano ka jingthmu khnang ban lah teh lakam iaka iathied bad iadie pathar iaka khyndew.
Ka sorkar kadei ruh ban buh noh da ka dor bajem ia ka dor khyndew khnang ba ki briew ba kham duna ka ioh ka kot ruh ki lah ban ia thied khyndew ban shna iing shna sem.
v. Protection and Preservation of Raid Land: Ka jaitbynriew jong ngi ka don shibun bah ki khyndew raid. Kine ki khyndew raid ki la long ka jing kyrkhu ia u duk u suk bad khamtam eh ia ki nongrep. Kumta ka Sorkar bad ki ADCs kidei ban shim khia ban shna iaki ain ban tyngkai bad pynneh pynsah ia ki khyndew raid ha ka bri U Hynniewtrep.
vi. Land Survey and Records: Ka sorkar kadei ban don ia ka ‘Land Record’ bad ka ‘Land Survey’ kaba bniah khnang ban wanrah ia ka suk ka sain bad ka iaid beit iaid ryntih halor ki kam khyndew kam shyiap.
vii. Restriction in implementation of Central Laws relating to Land in the State: Ka jingbat khyndew bat shyiap jong ngi ka pher na kaba ki ju leh ne bud ha ri thor. Ki ain ka ri India ka lah ban iahap iadei bad ki riewthor hynrei lehse kim iahap bad ngi. Don shibun ki ain ka sorkar kmie kiba ia tyngkhuh bad ka hok bat khyndew jongngi, kumta ka sorkar kadei ban peit bniah bha ia kine ki ain hashwa ban pyntrei kam ha ka jylla.
10. Special Economic Rights (Ki Hok kyrpang halor ka khaii pateng): Ka sorkar bad ki ADC ki dei ban shimkhia ban iada ia ka hok ki trai muluk halor ka khaii pateng. Nalor ka ‘Trading Permit’ ka sorkar ka dei ban pynbna noh ia ki katto katne ki iew heh kum ka Iewduh, ka iew Byrnihat, ka iew Khliehriat, ka Iew Musiang bad kiwei pat kum ki ‘Indigineous People Special Economic Zone’ ha kaba iaka khaii pateng yn leh tang da ki trai muluk trai jaka.
Ka sorkar ka dei ban ai ki skhim, ki subsidi, ki jingiarap pisa, ki ram ha ka sut ka ba jem; bad kiwei de ki jingdonkam ia ki trai muluk ki ba seng iaki kam lajong. Ka sorkar kadei ban seng ruh iaki jaka aijinghikai ki ban hikai iaki briew jongngi ban pynbtit iaka kam khaii pateng.
Ka jingshimkabu jong ki barjylla bar ri lyngba ka shongkha shongman da ka jingthmu ban tan bad lumspah lyngba ka khaii pateng ka la pynringsdot iaki trai ri trai jaka. Ki ADC ki dei ban pynkylla bad shna thymmai ia ka ain kheinjait. Ia ka tangjait ladei ban pynduh noh bad ia ki trai jylla ba shongkha khleh, la i dei ban pynduh noh ia ki hok jong ki kum ki riewlum bad kumta ia ki khun jong ki nongiashongkha khleh yn khein beit kum ki General ym ki ST ha baroh ki jaitkam bad jingdonkam.
11. Linguistic Rights & the Eight Schedule (Ka Hok ki trai muluk halor ka pule iala ka Ktien, iala ka histori bad ka jingkyntiew ia ka ktien Khasi sha ka khyrnit ba 8 ka riti synshar ka ri India): Ia ka snap kyrpang jong ka jaidbynriew la ithuh lyngba ka ktien ka thylliej bad lyngba ki riti dustur kiba paw shabar. Ban pynneh pynsah bad kyntiew iala ka ktien dei ban pule ia ka ha ki jaka pule la ka long ha ki skul, kolej ne unibersiti. Ki khun Khasi ki dei ban nang ka thoh ka pule Khasi bad ki dei beit ban pule ia ka lakumno kumno haduh ka klas 12. Ia ka rai beiriti ka MBOSE kaba la niewthala ia la ka ktien ladei ban pynduh pyndam. Ka ktien Khasi ka don ka hok ba markajuh bad ki ktien ba la rung ha ka khyrnit kaba phra ka riti synshar ka India. Ngi donhok namarkata ban dawa na ka sorkar kmie ban ithuh noh ia ka ktien Khasi kum ka ‘National Language’ khnang ba ka jaitbynriew jong ngi kan im bad kiew shaphrang.
Ka MBOSE bad kiwei de ki ‘Board’ kiba don ki skul hapoh ka bri u Hynniewtrep ki dei ban shimkhia ban pynrung ia ki bynta ka histori ka bri u Hynniewtrep sha ka ‘syllabus’ jong ki .Ka jaitbynriew ka bymtip ia la ka jong ka histori ka long ka jaitbynriew ka ba iap.
12. Strong and effective Anti Curruption Laws (Ki ain iada bad pyrshah bamsap kiba khlain): Ka jingkhlain bad ka jingtreikam ba thikna jong ki ain ka shong ha ka jinglah bad ka jinglehhok jong ki nongpyntreikam ia kita ki ain. Hynrei kumba ngi lap ha kiba bun ki khep ka jingkhwansbai, ka jingrhahspah bymhok bad ka bamsap bampong ka pyntroin bad pynsator noh wat ia ki ain ba khlain. Ka Meghalaya haduh mynta kam shym pat la pyntreikam ia ka ‘Meghalaya Lok Ayukta Act’, kaba dei ka ain ka ban pynshitom ia ki nongbamsap. Ka jingdon iaki ain pyrshah bamsap ba khlain kan pynriej ia kiba bun na ka bam tuh bam pyut bad kan wanrah iaka jingkylla jingkhuid haka jylla.
13. Amendment to the Sixth Schedule (Ka jingdonkam ban pynkhlain ia ki ADC) : Ki ADC, ia kiba la shah pynkha na ka khyrnit ba hynriew (6th Schedule) jong ka riti synshar ka ka ri India kidei ki nongiada ia ka riti dustur, ka synshar trai ri, ka khyndew ka shyiap bad ka snap kyrpang jong ki trai muluk. Hynrei ka 6th Schedule ka dang duna ha kiba bun ki liang. Kumta ngi donkam ban pynkylla ia ka da kaba weng noh ia ki kyndon ba pynsynjor ia ka kum ka Paragraph 12 – A (a) , ban nymailad iaka jingwan tampud ki ain ka Jylla (State laws) iaki bor ki ADC kum kita ki MUDA Buiding Bye law, Ki Municipality bad kiwei. Donkam ban pynbha bad pynjanai ia ka Paragraph 12-A (b), donkam ban pynheh shuh shuh ia ki ‘District Council Funds’, dei ban wanrah ia ka ‘Direct Funding’ sha ki shnong ki thaw bad ki hima lyngba ki ADC. Ka DCA jong ka sorkar jylla kam dei ban da mushlia than ia ka kam ki ADC, ki ‘bill’ jong ki ADC ki dei ban iaid beit sha u Lat ym shuh lyngba ka sorkar; bad ladei ban batai shai bad thikna ia ki sobjek treikam jong ki ADC bad ka sorkar jylla khnang ban lait na ka jingiatam bad ia tuklar pud hapdeng kine ki ar bor.
14. State Custom and Usage Tribunal: Ki Iing kashari ki don ia ka bynta ka bakhraw ban iada ia ki hok trai ri jong ki trai muluk. Shibun bah ki mukotduma kiba tyngkhuh bad ki riti dustur ki la mih mynta bad ka jingdon jong ki nongbishar na shabar ka jylla ki bym da sngewthuh bha ia ka riti dustur jong ngi ka wanrah ia ka jingkulmar jingmut. Nyngkong eh, ngi don kam ki nongbishar trai jylla ha ka iingshari ‘Meghalaya High Court’ ba donburom. Nalorkata ngi don kam ruh ia ka ‘Ka State Custom and Usage Tribunal’ ka ba yn khlieh da ki briew lajong bad kaban bishar ia baroh ki mukotduma kiba tyngkhuh bad ki riti dustur jongngi khnang ban lait na ki jingairai kulmar halor ki kam riti dustur jong ngi.
15. Hynniewtrep State under Article 370 in line with IOA & AA: Ka 6th Schedule ka ba la pynkha iaki ADC, ka jingioh jongngi iaka jylla Meghalaya kam da dei eh lehse ka jingkwah jingthrang ba paka jongngi ki khun ka bri u Hynniewtrep haba la pyniasoh ia ngi bad ka ri India. La pyniasoh iangi bad ka India lyngba ka Iinstrument Of Accession &Annexed Agreement (IOA&AA) ym lyngba ki wei pat ki lynti. Ka jingbympyntreikam ia ka IOA&AA haduh mynta ka la long ka daw jong ka jingkulmar jingmut bad ka huri hura ha ka riti pyniaid ri ka ri India ha kaba iadei badngi ki Hynniewtrep. Ki nongiakhih ‘hill state’ ki dawa ia ka jylla lajong ym kaba iakhleh bad ki paralok Achik jong ngi. Kumta, ka ‘Hynniewtrep State’ ha ka ‘article’ kaban iasyriem bad ka Article 370 katkum ka mynsiem jong ka IOA& AA kandei ka hok paka jongngi ha Ri India.
Parari, parakur bad parakha, ngi da kyrmen skhem ba ka jingpruid dak lyngkot halor kitei ki ain haneng kan tbeh ia u dongmusa u ban lam ia ka jingmut jongngi kum ka jaitbynriew hapdeng ka dumsngi bad duhlad na kamon bad kadiang.Ngin pynkynmaw ialade nyngkong bad iaphi baroh ki paid nongpule kumjuh, ia ka jingshisha ba ka jingiakhun jongngi ha kane ka kynti kan dei pyrshah iaka alhia bad lehsting nalade kum ka jaitbynriew; kan long ruh pyrshah iaka khihjingmut, pyrshah iaka mutsniew bad tharaisniew iwei ia iwei pat, bad pyrshah iaka mynsiem diaw ba duh jingkyrmen. Ngin iakhun pyrshah ia ka sorkar Meghalaya bad ka sorkar India, pyrshah ia ki MP, ki MLA, Ki MDC, ki Syiem, ki Daloi bad ruh baroh ki nongsynshar ha ki jylli bad bor bapher. Ngin dawa na kine ki bor synshar ba kin ai hangi ia ki hok jong ngi lym kumta kin mad ia ka jingbitar u paid Hynniewtrep. Tip ngi ju pyrkhat mo parari ia kane kawei ka matpyrkhat: Ha ki por ba ngi lait im na ka mynsaw na ki bor mariang ne bor thawbriew, ngi ju iapur bad pasiaw hapdeng jongngi “u Blei u dang ieid iaka Ri U Hynniewtrep”; hato kam dei pat sa ka pali ba ngin ia kylli “Mangi ki trai ri pat ngi dang ieid ne em iaka iaka Ri U Hynniewtrep ?’. Lada ka jubab ka long hooid, kane kadei ka por ba biang bha ban iakhih iaksaid bad iamih ban dawa pynlong ain iakitei halor; ka jingiatylli ka long ka bor. Ka HYC kam kular ia phi ia ka jingsuk hynrei ka kular ia ka jingiakhun ba iaineh, ba iaishah bad bym pyndem tat ynda ha kliar u lum jingjop ngin ioh buhkjat.To duwai lem maphi, to kyrshan lem bad ngi. Ngin tylli mlon kawei ban pynthikna ba ki khun ki hajar u Hynniewtrep kin ioh haki ia ki ain ki ban iada ia ki hok trai ri hala ka bri ka lyngkha.
Khublei shibun- Khublei shihajar nguh!
Published on: 16-Jul-2019